In tegenstelling tot wat je tegenwoordig vaak leest, zegt het feit dat een product bewerkt is of het aantal ingrediënten op het etiket helemaal niet zo veel over hoe gezond of ongezond iets is. ProVeg nam een kritisch kijkje in de keuken van het onderzoek naar bewerkte producten – wat is nu wél gezond?

Bewerking en gezondheid

Er is nogal wat onduidelijkheid over wat sommige bewerkte voedselproducten precies ongezond maakt. Wat we wél weten, is dat er een bewezen verband is tussen het eten van bepaalde sterk bewerkte producten en leefstijlziekten zoals diabetes, hart-en-vaatziekten en darmkanker. “Maar dat betekent niet dat alle bewerkte producten ongezonde ‘junkfood’ zijn,” vertelt Martine van Haperen, expert voeding en gezondheid bij ProVeg. “Volkorenbrood en olijfolie gelden ook als ‘bewerkt’, maar hebben wel gezondheidsvoordelen. Je kunt dus niet bepalen of een product gezond of ongezond is, alleen door te kijken naar hoe bewerkt het is.”

 

Er zijn verschillende redenen waarom sommige bewerkte producten minder goed zijn voor je gezondheid. Tijdens de bewerking kunnen nuttige voedingsstoffen verloren gaan. Bij het maken van bloem voor witbrood, bijvoorbeeld, verlies je veel vezels en vitaminen. Ook gebruiken producenten soms conserveringsmiddelen en andere toevoegingen die gezondheidsrisico’s met zich meebrengen. Denk aan nitriet in vleeswaren. Maar wat een bewerkt product vooral ongezond maakt is een teveel aan zout, suiker of verzadigd vet. Ook zeggen onderzoekers dat zulke bewerkte producten vaak ‘hyper-smakelijk’ zijn, waardoor mensen er te veel van eten en overgewicht krijgen.

Bewerking heeft ook voordelen

Niet te veel zout, suiker en verzadigd vet dus. Maar als een bewerkt voedingsmiddel, zoals volkorenbrood, rijk is aan goede voedingsstoffen, goed vult en weinig schadelijke stoffen bevat, dan past het prima in een gezond eetpatroon. De bewerking van voedingsmiddelen heeft bovendien ook voordelen. Martine van Haperen: “Veel producten móeten eerst bewerkt worden om überhaupt eetbaar te zijn. Het koken van peulvruchten zorgt er bijvoorbeeld voor dat van nature aanwezige gifstoffen worden afgebroken en dat de eiwitten beter verteerbaar zijn. Ook helpt het toevoegen van voedingsstoffen, zoals jodium in brood en calcium in plantaardige melk, om tekorten te voorkomen.”

Over één kam geschoren

In de tabel hieronder is te zien hoe classificatiesystemen voor bewerkte voedingsmiddelen, zoals de NOVA-score, omgaan met een product als brood. Opvallend genoeg houdt geen van deze systemen rekening met de voedingswaarde van het product. Ze kijken vooral naar hoeveel bewerkingsprocessen het heeft ondergaan, bijvoorbeeld snijden, malen, drogen, mengen, verhitten, invriezen of verpakken.^{[1, 2]} Daarom maken de meesten geen onderscheid tussen witbrood en volkorenbrood. Terwijl er tussen witte en volkoren graanproducten wel degelijk grote verschillen zijn in de voedingswaarde en het effect op de gezondheid.

Ongeschikt?

Er zijn daarom steeds meer wetenschappers die waarschuwen dat classificatiesystemen die alleen naar de mate van bewerking kijken, eigenlijk niet geschikt zijn om de gezondheidseffecten van voedsel te bestuderen.^{[4, 5, 6, 7, 8]} Toch verschenen de laatste jaren verschillende spraakmakende studies die dit wel doen. Als gevolg worden bewerkte voedingsmiddelen over één kam geschoren en deels ten onrechte als ongezond weggezet. Dit is verwarrend voor de consument, zeker als wordt gesuggereerd dat ook bewerkte producten met een goede voedingswaarde toch ongezond zijn, puur omdat ze zijn bewerkt.

Het hete hangijzer – hoe zit het met vleesvervangers?

Verschillende studies laten zien dat plantaardige alternatieven voor vlees en zuivel niet alleen duurzamer zijn dan de dierlijke varianten, maar dat ze ook gezonder kunnen zijn. ^{[8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15]} In een recent onderzoek met meer dan 266.000 deelnemers hadden mensen die veel ultra-bewerkte dierlijke producten aten en frisdrank dronken een hoger risico op kanker en hart-en-vaatziekten. Andere ultra-bewerkte voedingsmiddelen, met name brood, graanproducten en plantaardige alternatieven, brachten niet zulke risico’s met zich mee.^[16]

Ook recent onderzoek van ProVeg naar vleesvervangers liet zien dat die meestal gezonder zijn dan hun dierlijke tegenhangers. Van de onderzochte vleesvervangers voldeed 33% aan alle criteria van het Voedingscentrum voor een lager risico op leefstijlziektes, terwijl dit voor de dierlijke vleesproducten slechts 17% was.

Waar kun je op letten?

De conclusie: als je een product koopt in de winkel, heeft het dus niet zo veel zin om te kijken hoeveel ingrediënten met ‘onbekende of onuitspreekbare’ namen erin zitten. Verstandiger is om te letten op toegevoegd zout, suiker en verzadigde vetzuren. Het is namelijk prima mogelijk om gezond te eten, mét dagelijks bewerkte en ultra-bewerkte producten. Bekijk dit voorbeeld eens van een gezond plantaardig dagmenu:

De basis van een gezond plantaardig eetpatroon bestaat uit volkoren graanproducten, peulvruchten, groente en fruit. Ook producten als tofu, tempeh, verrijkte plantaardige melk en kant-en-klare vleesvervangers met een goede samenstelling passen prima in een gezond voedingspatroon. Ze helpen je om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen en maken het makkelijker om vegan versies van traditionele gerechten te koken.

Tips nodig?

We hebben een fijne lijst van gezonde vleesvervangers opgesteld. Wil je nog meer tips om gezond te koken? In onze receptendatabase en de Veggie Challenge app kun je bij ‘Dieet’ ook de filter kiezen voor gezonde recepten. Eet smakelijk!

Literatuur

1. Jones JM. (2019): Food processing: criteria for dietary guidance and public health? Proceedings of the Nutrition Society. 2019;78(1):4-18. doi:10.1017/S0029665118002513
2. de Araújo, T. P., de Moraes, M. M., Afonso, C., Santos, C., & Rodrigues, S. S. (2022). Food Processing: Comparison of Different Food Classification Systems. Nutrients, 14(4), 729. https://doi.org/10.3390/nu14040729
3. WHO (2020): Healthy diet. Available at: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/healthy-diet [10.01.2024]
4. Braesco, V., Souchon, I., Sauvant, P. et al. Ultra-processed foods: how functional is the NOVA system?. Eur J Clin Nutr 76, 1245–1253 (2022). https://doi.org/10.1038/s41430-022-01099-1
5. Petrus, R. R., do Amaral Sobral, P. J., Tadini, C. C., & Gonçalves, C. B. (2021). The NOVA classification system: A critical perspective in food science. Trends in Food Science & Technology, 116, 603-608. https://doi.org/10.1016/j.tifs.2021.08.010
6. Katidi A, Vlassopoulos A, Noutsos S, Kapsokefalou M. Ultra-Processed Foods in the Mediterranean Diet according to the NOVA Classification System; A Food Level Analysis of Branded Foods in Greece. Foods. 2023 Apr 3;12(7):1520. doi: 10.3390/foods12071520. PMID: 37048341; PMCID: PMC10093885.
7. Onafhankelijk rapport. SACN statement on processed foods and health – summary report. Gepubliceerd: 11 July 2023. Beschikbaar op: https://www.gov.uk/government/publications/sacn-statement-on-processed-foods-and-health/sacn-statement-on-processed-foods-and-health-summary-report
8. Clark M, Springmann M, Rayner M, Scarborough P, Hill J, Tilman D, Macdiarmid JI, Fanzo J, Bandy L, Harrington RA. Estimating the environmental impacts of 57,000 food products. Proc Natl Acad Sci U S A. 2022 Aug 16;119(33):e2120584119. doi: 10.1073/pnas.2120584119. Epub 2022 Aug 8. PMID: 35939701; PMCID: PMC9388151.
9. Meat alternatives & health: What are the facts?. October 2022 Food Frontier. Available at: https://www.foodfrontier.org//wp-content/uploads/dlm_uploads/2022/10/Meat-alternatives-and-health-fact-sheet_Food-Frontier.pdf
10. Craig, W. J., Mangels, A. R., Fresán, U., Marsh, K., Miles, F. L., Saunders, A. V., Haddad, E. H., Heskey, C. E., Johnston, P., Larson-Meyer, E., & Orlich, M. (2021). The Safe and Effective Use of Plant-Based Diets with Guidelines for Health Professionals. Nutrients, 13(11). https://doi.org/10.3390/nu13114144
11. Ritchie, H., Reay, D. S., & Higgins, P. (2018). Potential of Meat Substitutes for Climate Change Mitigation and Improved Human Health in High-Income Markets. Frontiers in Sustainable Food Systems, 2. https://doi.org/10.3389/fsufs.2018.00016 
12. PLANT-BASED MEAT: A HEALTHIER CHOICE? A comprehensive health and nutrition analysis of plant-based meat products in the Australian and New Zealand markets Available at: https://www.foodfrontier.org/wp-content/uploads/dlm_uploads/2020/08/Plant-Based_Meat_A_Healthier_Choice-1.pdf
13. Smetana, S., Profeta, A., Voigt, R., Kircher, C., & Heinz, V. (2021). Meat substitution in burgers: Nutritional scoring, sensorial testing, and Life Cycle Assessment. Future Foods, 4, 100042. https://doi.org/10.1016/j.fufo.2021.100042
14. Melville, H, Shahid, M, Gaines, A, et al. (2023): The nutritional profile of plant-based meat analogues available for sale in Australia. Nutrition & Dietetics. 2023; 80(2): 211-222. doi:10.1111/1747-0080.12793
15. Bryant, C. J. (2022). Plant-based animal product alternatives are healthier and more environmentally sustainable than animal products. Future Foods, 6, 100174. https://doi.org/10.1016/j.fufo.2022.100174
16. Cordova, R., Viallon, V., Fontvieille, E., Peruchet-Noray, L., Jansana, A., Wagner, K., Kyrø, C., Tjønneland, A., Katzke, V., Bajracharya, R., Schulze, M. B., Masala, G., Sieri, S., Panico, S., Ricceri, F., Tumino, R., Boer, J. M., Verschuren, W., Van der Schouw, Y. T., . . .  Freisling, H. (2023). Consumption of ultra-processed foods and risk of multimorbidity of cancer and cardiometabolic diseases: A multinational cohort study. The Lancet Regional Health – Europe, 100771. https://doi.org/10.1016/j.lanepe.2023.100771